Η ΑΠΕΡΑΝΤΟΣ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΤΟΥ ΝΑΞΙΟΥ

Ἡ ἀπέραντος μνήμη τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ναξίου Ἡ ἀπέραντος μνήμη τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ναξίου Μητροπολίτου Πατρῶν Νικοδήμου (†2008) Ἀνακοίνωσις εἰς τὸ Ἐπιστημονικὸν Συνέδριον «Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ὁ Νάξιος, 250 χρόνια ἀπὸ τὴν γέννησίν του» Νάξος 14-17 Ἰουλίου 2000 Ὁ ἅγιος Νικόδημος, ὁ Ἁγιορείτης, ὁ ἐκ τῆς νήσου Νάξου, εἶναι γνωστὸν ὅτι διέθετεν ἀξιοθαύμαστον μνήμην. Τόσον ἡ συγγραφική του παραγωγή, ὅσον καὶ ἡ ὑπ᾿ αὐτοῦ ἀπὸ στήθους ἀπαγγελία τῶν ἱερῶν ἀναγνωσμάτων, κατὰ τὰς ἱερὰς Ἀκολουθίας τῆς Ἐκκλησίας, ἐγίνετο ἄνετα μὲ τὴν βοήθειαν τοῦ πλουσίου θησαυροῦ τῆς ἀπεράντου μνήμης του. Ἡ ψυχολογία διδάσκει ὅτι ἡ μνήμη εἰς τὸν ἄνθρωπον λειτουργεῖ εἴτε ἐποπτικῶς (συγκρατοῦσα πλείστα ὅσα, ποὺ ἀποκομίζει διὰ τῆς ὁράσεως, καὶ ἐντυπώνονται εἰς τὴν συνείδησιν), εἴτε μηχανικῶς ἀπομνημονεύει καὶ ἐνθυμεῖται πολλὰ ἐνδιαφέροντα – ὀνόματα, χρονολογίας, προσευχὲς κλπ. Κάποια ἄλλα ἀποστηθίζονται (“παπαγαλιστὶ” ὅπως λέγεται) – ὅπως ὁρισμοί, κανόνες κλπ. – ἀλλὰ μὲ κριτικὴν σκέψιν, διότι ἔχουν λογικὴν συνοχὴν καὶ εἱρμόν. Ὑπάρχει δὲ καὶ ἡ λεγομένη ἀγχίνους μνήμη, ποὺ συνδυάζει προσφυῶς κάποια ἐξωτερικὰ καὶ συμπτωματικὰ χαρακτηριστικὰ στοιχεῖα τῶν ἀπομνημονευομένων ζητημάτων (π.χ. 1789 χρονολογία τῆς Γαλλικῆς Ἐπαναστάσεως). Τοῦ ἁγίου Νικοδήμου ἡ μνήμη εἶναι τόσον εὐρεῖα καὶ κριτικὴ πάντοτε (ὄχι μηχανικὴ) εἰς βαθμὸν ἀπίθανον. Καὶ θὰ πρέπει νὰ ὁμολογήσωμεν ὅτι εἶναι χαρισματική. Δώρημα τέλειον ἄνωθεν καταβαῖνον ἐκ τοῦ Πατρὸς τῶν φώτων. Σπουδαίαν ἀπόδειξιν τῆς ἀκενώτου μνήμης τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου παρέχει πρωτίστως τὸ ὑπ᾿ αυτοῦ γραφέν: “Συμβουλευτικὸν ἐγχειρίδιον”. Τὸ ἔγραψεν εὑρισκόμενος εἰς τὴν ἐρημόνησον Σκυροπούλαν (ἔναντι τῆς Σκύρου, παρὰ τὴν Εὔβοιαν). Ἐκεὶ ἐφησυχάζων ἐστερεῖτο ὄχι ἁπλῶς παντὸς βοηθήματος, ἀπαραιτήτου διὰ μίαν τοιαύτην συγγραφήν, ἀλλὰ καὶ αὐτοῦ τοῦ χάρτου καὶ τῆς μελάνης, ὅπως ὁ ἴδιος βεβαιώνει. Ὀρθῶς ἔχει ἐπισημανθῇ ὅτι τὸ ἔργον τοῦτο τοῦ ἱεροῦ Νικοδήμου εἶναι δημιουργία ἐκ τοῦ μηδενός. Ὁ συγγραφέας ἀναπτύσσει καὶ κατοχυρώνει ἁγιογραφικῶς τὰς θέσεις του. Καὶ μὲ ἁγιογραφικὰς μαρτυρίας καὶ παραπομπὰς (ἀπὸ μνήμης) ἐπιβεβαιώνει τὰς παρατηρήσεις του. Τὸ ἐν λόγῳ “Συμβουλευτικὸν ἐγχειρίδιον” εἶναι ἔργον μιᾶς καταπληκτικῆς μνήμης• ἀλλὰ βεβαίως καὶ μιᾶς πλουσίας και “καθαρᾶς καρδίας”, ἐκ τῆς ὁποίας ἐπήγαζον “καινὰ και παλαιὰ” θεῖα λόγια καὶ σωτήρια. Ὁπωσδήποτε ὅμως ἕνα έργον τόσον περιεκτικὸν καὶ τόσον βαθύ, μολονότι ἐγράφη ἀπὸ μνήμης, εἶναι βέβαιον ὅτι ὀφείλεται ἐν πολλοῖς εἰς τὸν θεῖον φωτισμὸν τοῦ συγγραφέως του. Δὲν θὰ τὸ ὀνομάσωμεν θεόπνευστον, διότι ὁ ὅρος αὐτὸς κυριολεκτεῖται μόνον εἰς τὰ βιβλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς• ἀλλὰ θὰ ὁμολογήσωμεν τὸ τοῦ Εὐαγγελίου• ὅτι πᾶς γραμματεὺς μαθητευθεὶς εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν … ἐξάγει ἐκ τοῦ θησαυροῦ αὐτοῦ καινὰ καὶ παλαιὰ” (Ματθ. 13.52). Ὀρθῶς, ἑπομένως, ὑποστηρίζεται – καὶ ὁμολογεῖται περὶ τοῦ ἁγίου Νικοδήμου – ὅτι εἰς τὰ συγγραφικὰ ἔργα του ὑπῆρξε κένωσις ἐκ βάθους τῶν θησαυρισμάτων τῆς ἁγίας του καρδίας” (Θ.Μ. Διονυσιάτου “Ἅγιος Νικόδημος Ἁγιορείτης”, β´ ἔκδ. σελ. 164). Ἔτερος δὲ συγγραφεὺς (Ὀνούφριος Ἰβηρίτης• βλ. αὐτόθι σελ. 157) βεβαιώνει περὶ τοῦ ἁγίου μας ὅτι• “εἰς τοιοῦτον ἥλασε μνήμης, ὥστε καὶ ὅλα κεφάλαια ἀπεστομάτιζε τῆς Γραφῆς, ρητῶν ἐδάφιά τε καὶ σελίδας καὶ πλείστας μαρτυρίας τε καὶ γνώμας Πατέρων, ὧν καὶ τοὺς τόπους τῶν λόγων καὶ τόμων ἀνεπισφαλῶς ἐκ μνήμης ἐγίγνωσκε”. Προσθέτομεν δ᾿ ἡμεῖς ὅτι καὶ Ἀρχαίων Ἑλλήνων Συγγραφέων ἀποσπάσματα πολλὰ ἀπὸ μνήμης παρέθετε. Καὶ ταῦτα μὲν ἀπὸ μόνου τοῦ μνημονευθέντος συγγράμματος τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου “Συμβουλευτικὸν ἐγχειρίδιον”, περὶ τῆς μνήμης αὐτοῦ. Καταπληκτικὴ ὅμως ὑπῆρξε καὶ ἡ περὶ τὴν λειτουργικὴν ζωὴν τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν μνήμη τοῦ Ἁγίου. Καὶ ἰδοὺ ὡς χαρακτηριστικὸν παράδειγμα ἕνα περιστατικὸν τῆς ἀπεράντου μνήμης του. Εἶναι γνωστὸν εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος. Ἐπιμαρτυρεῖται δὲ καὶ ὑπὸ τοῦ ἀλήστου μνήμης Ἀλεξάνδρου Μωραϊτίδου (βλ. τόμον “Μὲ τοῦ βορηᾶ τὰ κύματα”). Καὶ ἔχει ὡς ἑξῆς• ἐν ἡμέρᾳ Μεγάλου Σαββάτου, ἐκκλησιαζόμενος εἰς τὸν Ναὸν τοῦ Πρωτάτου, παρεκλήθη νὰ ἐκτελέσῃ χρέη ἀναγνώστου, μετὰ τὴν μικρὰν εἴσοδον. Εἶχεν ὅμως σκοπίμως ἀποκρυβῆ τὸ βιβλίον τοῦ Τριωδίου• καὶ ἦτο ἡ ὥρα τῆς ἀναγνώσεως τῶν Προφητειῶν. Ὁ ὑπεύθυνος Τυπικάρης – διὰ νὰ τεθῇ ὑπὸ δοκιμασίαν ἡ περιλάλητος μνήμη τοῦ μοναχοῦ Νικοδήμου – ἀπηυθύνθη πρὸς αὐτὸν διὰ τὴν κάλυψιν τοῦ κενοῦ – καὶ τὸν παρώτρυνε νὰ ἀπαγγείλῃ τὰ προβλεπόμενα ἀναγνώσματα, τὰ ὁποῖα σημειωτέον ἦσαν μακρότατα καὶ πολυάριθμα, κατὰ τὸ ἁγιορειτικὸν Τυπικόν. Ἀνυποψίαστος ὁ ἅγιός μας ἀρχίζει νὰ ἀπαγγέλλῃ, τὴν μίαν μετὰ τὴν ἄλλην, τὰς ὡρισμένας προφητείας, ἀπὸ στήθους, χωρὶς βιβλίον, ὑπὸ τὰ ὄμματα καὶ τὸν θαυμασμὸν τῶν μοναχῶν, εἰς διάρκειαν μιᾶς ὁλοκλήρου ὥρας, ἄνευ τῆς παραμικρᾶς δυσκολίας ἢ διακοπῆς! Θαῦμα μνήμης! Δῶρον Θεοῦ ἀναμφιβόλως. Καὶ καρπὸς τοῦ ζήλου καὶ τῆς λιπαρᾶς μελέτης τῶν λειτουργικῶν κειμένων ὑπὸ τοῦ Ἁγίου• καὶ τῆς οἰκειώσεως αὐτοῦ μὲ τὰ ἐν τῷ ναῷ τελούμενα καὶ ψαλλόμενα καὶ ἀναγινωσκόμενα. Ὅσοι καὶ εἰς τὰς ἡμέρας μας ἔχουν τοιαύτην οἰκείωσιν, μικρὰν ἢ μεγάλην, πρὸς τὰ ἱερὰ κείμενα τῆς λειτουργικῆς πράξεως τῆς Ἐκκλησίας μας, μποροῦν νὰ κατανοήσουν τὸ θαῦμα τῆς μνήμης τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου. Καὶ ἐν πάσῃ περιπτώσει, κατὰ τὸ Ἀριστοτελικὸν λόγιον• “οὐδὲν ἐν τῷ νοΐ, ὃ μὴ πρότερον ἐν τῇ αἰσθήσει” ἡ ἀποθησαύρισις εἰς τὴν μνήμην τοῦ Ἁγίου τόσου πλούτου ἁγιογραφικῶν, ἁγιοπατερικῶν, θεολογικῶν καὶ ἐν γένει ἐκκλησιαστικῶν κειμένων ἐξηγεῖ τῆν ἄνεσιν τῆς ἀπομνημονεύσεως πλείστων ἐξ αὐτῶν, τοῦ Κυρίου πάντως συνεργοῦντος. Λόγιος Ἁγιορείτης, ἱστορήσας τὰ κατ᾿ αὐτόν, ἀποφαίνεται ὅτι “ὅλην τὴν Ὀρθόδοξον πνευματικότητα ἀπομάξας ἐν τῇ θείᾳ του ψυχῇ ὁ Νικόδημος, ἔμαθε τὴν θεωρίαν διὰ τῆς πράξεως, καταστήσας ἑαυτὸν σκεῦος ἱερόν, ἐν τῷ ὁποίῳ ἀπέθεσε τὸ ἄρωμα τῆς θείας γνώσεως, ἣν καὶ ἐξεκένωσεν εἰς τὸ “Συμβουλευτικὸν ἐγχειρίδιόν” του. Ἐπιτυχὲς καὶ χαρακτηριστικὸν σχόλιον (Θεοκλήτου Διονυσιάτου). Θα σταθῶμεν ἰδιαιτέρως εἰς τὸ ἐξαίρετον σύγγραμμα τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου “Ἑορτοδρόμιον”. Περιέχει τὴν ἑρμηνείαν τῶν ἀσματικῶν Κανόνων τῶν Δεσποτικῶν καὶ Θεομητορικῶν ἑορτῶν. Ἡ ὕλη τοῦ βιβλίου εἶναι πολυμερής• θεολογική, φιλολογικὴ καὶ πραγματολογική. Δὲν πρόκειται περὶ μεταφράσεως ἁπλῶς• ἀλλὰ ἑρμηνείας τῶν Κανόνων εἰς βάθος καὶ πλάτος. Οἱ ἐπιφανεῖς ποιηταὶ αὐτῶν Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς καὶ Κοσμᾶς ὁ μελῳδὸς ἔγραψαν εἰς τὴν ἀρχαίαν ἑλληνικὴν γλώσσαν τὰ ἔργα των. Καὶ οἱ ἐπιχειρήσαντες τὴν ἐξήγησιν αὐτῶν παλαιοὶ ἑρμηνευταί, ὁ εἰς ἀνώνυμος καὶ ὁ ἕτερος, ὁ Θεόδωρος ὁ καλούμενος Πτωχοπρόδρομος, χρησιμοποιοῦν γλωσσικὸν ἰδίωμα ἀπρόσιτον εἰς τοὺς πολλούς. Διὰ τοῦτο ὁ ἅγιος Νικόδημος μεταφέρει τὰ νοήματα αὐτῶν εἰς τὸ κοινὸν γλωσσικὸν ἰδίωμα, πρὸς ὑποβοήθησιν τῶν μελετώντων καὶ τῶν ψαλλόντων τοὺς Κανόνας ἵνα “γινώσκωσιν ἃ ἀναγινώσκουσι” καὶ ψάλλουσιν ἐπ᾿ ἐκκλησίας. Ἀλλ᾿ ὁ ἡμέτερος συγγραφεὺς Νικόδημος ἐκτείνει εἰς ὑπερεπτακόσιας σελίδας μεγάλου σχήματος, ἐμπλουτίζων τὰς ἑρμηνείας του μὲ ἐκτενῆ και πολύπλευρον σχολιασμόν, ἐκ τοῦ ὁποίου καταφαίνεται τόσον ἡ πολυμάθεια αὐτοῦ, ὅσον καὶ ἡ ἀποθησαυρίσασα τὰς ἀνεξαντλήτους παρατηρήσεις του ἀπέραντος μνήμη του. Ἐπεσημάναμεν εἰς τὸ προοίμιον τοῦ ἔργου του τὴν πληροφορίαν του, λέγοντος ὅτι “καὶ σημειώσεις διαφόρους ἐποιήσαμεν, κατὰ τὴν συνήθειάν μας”, ὅπερ σημαίνει ὅτι εἶχεν ἐν χρήσει τὴν ἀποδελτίωσιν τῶν ἀξισημειώτων στοιχείων ἐκ τῶν ἐρευνῶν καὶ μελετῶν του. Ὄντως ἐπιστημονικὴ τακτική, ἐκ τῆς ὁποίας καὶ πέραν τῆς ὀξείας μνήμης του ἐπορίζετο τὴν ὕλην τῶν συγγραφῶν του καὶ ἐξ ἄλλων πηγῶν καὶ συγγραμμάτων, ἐκ τῶν ὁποίων ἀντλῶν ὡλοκλήρωνε τὴν ἔρευνάν του. Ὅθεν καὶ τὸ λεξικὸν τοῦ Σουΐδα ἔχει ὑπ᾿ ὄψει εἰς τὰς ἑρμηνείας του, καὶ ἀπὸ τὸν Ἰωάννην Ζωναρᾶν συμπληρώνει ὡρισμένα κενά, καὶ εἰς τὸν Μέγαν Βασίλειον καὶ τὸν Γρηγόριον Νύσσης καὶ πολλοὺς ἄλλους ἐπωνύμους παραπέμπει. Ἀποδεικνύεται δὲ ἐνήμερος ἀπὸ φιλολογικῆς πλευρᾶς ἑρμηνευτής, καὶ ἐκ τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἐκ πλείστων ἄλλων κειμένων, μάλιστα κωδίκων καὶ χειρογράφων, ἐπικουρούμενος, κατόπιν ἐνδελεχοῦς ἐρεύνης τῶν εἰς τὰς Ἱερὰς Μονὰς τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἀποκειμένων τοιούτων θησαυρῶν. Καταγράφων δὲ εἰς τὰς ὑποσημειώσεις του καὶ τοὺς ἐπὶ ταῖς ἑορταῖς – Δεσποτικαῖς καὶ Θεομητορικαῖς – χειρογράφους λόγους Ἁγ. Πατέρων καὶ ἄλλων λογίων ἐκκλησιαστικῶν ἀνδρῶν, καὶ ὑποδεικνύων τὸν τύπον ἔνθα ἀπόκεινται, παραπέμπει ἁρμοδίως καὶ ἄλλους ἑρμηνευτὰς καὶ μελετητὰς πρὸς τὰς πηγὰς τῆς ἐρεύνης. Εἶπεν ὁ Κύριος• “παντὶ τῷ ἔχοντι δοθήσεται καὶ περισευθήσεται, ἀπὸ δὲ τοῦ μὴ ἔχοντος, καὶ ὃ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ᾿ αὐτοῦ” (Ματθ. 25.29). Δηλ. Ὅποιος ἐργάζεται καὶ κοπιᾷ καὶ ἀξιοποιεῖ τὰ τάλαντα ποὺ τοῦ ἔδωσεν ὁ Θεός, θὰ εὐλογηθῇ και περαιτέρω εἰς τὴν προσπάθειαν καὶ τὰ ἔργα του. Ὅποιος ὅμως στερεῖται αὐτοῦ τοῦ ζήλου, θα ἀχρηστεύσῃ ἐν τέλει καὶ ὅ,τι, στοιχειῶδες ἔστω, θετικὸν στοιχεῖον ὑπάρχει μέσα του. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ηὐλογήθη παρὰ Θεοῦ. Καὶ ἔλαβε τὴν δωρεὰν τῆς ἐξαιρέτου μνήμης ὡς θεόσδοτον κεφάλαιον. Εἰργάσθη καὶ ὁ ἴδιος μετὰ ζήλου. Καὶ τὸ τάλαντόν του ηὐξήθη εἰς “τριάκοντα καὶ ἑξήκοντα καὶ ἑκατὸν” καρποὺς καὶ παραγωγὴν ἔργων περισπουδάστων καὶ θαυμαστῶν (Ματθ. 13.8).